لباس (که ایرانی ها به آن پوشاک ، تن پوش و جامه* هم می گویند ) عبارت است از هرآنچه که بر روی بدن پوشیده می شود. لباس و پوشاک معمولا از پوست حیوانات یا سایر ورقه های نازک ( در دوران های باستان و ادوار مختلف تاریخ ) و یا از پارچه یا منسوجات مختلف طبیعی و مصنوعی (در عصر حاضر) ساخته می شود. پوشیدن لباس از ویژگی های مخصوص انسان و همه جوامع بشری و فرهنگ ها است. میزان و نوع لباس پوشیده شده به جنسیت ، نوع بدن ، ملاحظات اجتماعی و جغرافیایی بستگی دارد.
* جامه از کلمه پهلوی یامک و جامک است. ریشه کلمه در اوستایی بمعنی بام خانه و سقف و چتر هم می آید و در هندی باستان یم یا چردیش و غیره (بام ، حمایت ) است.
* هدف از لباس پوشیدن چیست؟
لباس و پوشاک به منظور برآورده کردن اهداف زیر است:
1- محافظت
پوشاک همانگونه که از نامش پیداست می تواند به عنوان پوشش و محافظ در برابر عناصر مختلف ، سطوح ناهموار، گیاهان ایجاد کننده بثورات پوستی ، گزش حشرات ، تیغه ها و خارها با ایجاد مانعی بین پوست و محیط محافظت کند. لباس ها می توانند در برابر سرما یا گرما عایق شوند و می توانند مانعی بهداشتی ایجاد کنند و مواد عفونی و سمی را از بدن دور نگه دارند. همچنین از بدن در برابر پرتوهای زیان بار خورشید مثل اشعه ماورا بنفش محافظت می کند. لباس جنبه های فصلی و منطقه ای دارد به طوری که الیاف نازک و لایه های کمتری از لباس معمولاً در مناطق گرمتر و فصول گرم سال نسبت به مناطق سردتر پوشیده می شود.
2- زیبایی، شیک پوشی و مُد
پوشیدن لباس در زمان رفاه اجتماعی و صلح و ترقی جوامع، می تواند به منظور اهداف زیبایی و شیک بودن هم باشد. علاوه بر موارد فوق، بشر راه حل های برای کنار آمدن با خطرات زیست محیطی یا سایر خطرات احتمالی را هم ابداع کرده است: مانند لباس فضایی ، لباس ورزشکاران ، لباس زره پوش ، لباس غواصی ، لباس شنا ، لباس مخصوص زنبوردارن ، لباس مخصوص موتور سیکلت سوارن و مسابقات مختلف.
3- هنجار اجتماعی و قانون
پوشیدن لباس یک هنجار اجتماعی است و در بیشتر مناطق جهان ، نپوشیدن لباس در ملا عام به منظور نمایان شدن بعضی از قسمت های بدن، ممکن است شرم آور و یا حتی جُرم تلقی شود.
4- کارکردهای اجتماعی و فرهنگی پوشاک
لباس و پوشاک مجموعه ای از کارکردهای اجتماعی و فرهنگی مانند تمایزهای فردی ، شغلی و جنسیتی و موقعیت اجتماعی را انجام می دهد. در بسیاری از جوامع ، هنجارهای مربوط به لباس استانداردهای حیا ، دین ، جنسیت و موقعیت اجتماعی را منعکس می کنند . لباس ممکن است به عنوان زینت و زیبایی و یا بیانگر سلیقه یا سبک شخصی و یا تفاخر ملی و فرهنگی نیز عمل کند.
* اولین بار چه کسانی و کجا لباس پوشیدند؟
برای دانشمندان و نظریه پردازان هنوز کاملا روشن نیست که ابتدا کدام مردم لباس پوشیدن را شروع کردند. آنان تخمین میزنند که شروع لباس پوشیدن از 40 هزار سال پیش تا 3 میلیون سال پیش بوده است.
به گفته باستان شناسان و مردم شناسان ، اولین لباس ها احتمالاً از جنس خز ، چرم و یا حتی برگ یا چمن بوده باشد که دور بدن را با آن می پوشاندند. البته اینها همگی استنباط است، زیرا مواد لباس در مقایسه با مصنوعات سنگی ، استخوانی ، پوسته ای و فلزی به سرعت خراب می شوند. باستان شناسان سال 1988 در روسیه نزدیکی “Kostenki“ بقایایی از سوزن دوخت لباس، ساخته شده از استخوان و عاج را با قدمت حدود 30 هزار سال شناسایی کرده اند. همچنین در یک غار باستانی واقع در جمهوری گرجستان آثاری از لباس کتان را با قدمت 34000 سال قبل از میلاد پیدا کرده اند.
انسان شناسان در انستیتوی انسان شناسی تکاملی ماکس پلانک، از شاخص شپش بدن استفاده کردند، شپش بدن شاخصی برای پوشیدن لباس است ، زیرا شپش برای زنده ماندن به پشم و مو احتاج دارد و بدن انسان برعکس اکثر حیوانات بسیار کم مو است، بنابراین شپش به لباس انسان احتیاج دارد، این تحقیقات نشان می دهد لباس از 17000 سال پیش ایجاد شده است. تحقیقات آنها نشان می دهد که لباس ممکن است با مهاجرت انسان های هوشمند به سمت شمال (ممکن است این مهاجرت از 50،000 تا 100،000 سال پیش آغاز شده باشد) و دور شدن از آب و هوای گرم آفریقا اختراع شده باشد. با این حال ، گروه دوم محققان با استفاده از روش های مشابه ژنتیکی تخمین می زنند که لباس در حدود 540 هزار سال پیش ایجاد شده است.
* لباس و جنس آن
لباس از مواد بسیار متنوعی ساخته شده است ، از چرم و خز گرفته تا پارچه های بافته تا الیاف طبیعی و مصنوعی ، به صورت های مختلف و در فرم های ساده ، ارزان ، گران و مجلل. از پوست و خز حیوانات بیشتر در دوره های ماقبل تاریخ استفاده می شد اما هنوز هم طراحان از آن استفاده می کنند و جزء کالاهای گران قیمت است. اگر چه بسیار کمتر از گذشته از خز و پوست حیوانات استفاده می شود ، اما باز هم از نظر کمپین های حقوق حیوانات و آزادی حیوانات، بی رحمی و کاری ظالمانه تلقی می شود.
در برخی از فرهنگ ها ، مانند مردمان نواحی سردسیر کره زمین به ویژه نواحی قطبی یا نزدیک به قطب، به طور سنتی لباس خود را کاملا از پوست آماده و تزئین می کنند. فرهنگهای دیگر چرم و پوست را با پارچه تکمیل یا جایگزین می کنند و لباس و پوشاک را از الیاف مختلف حیوانی و گیاهی از جمله پشم ، پارچه ، پنبه ، ابریشم و… می بافند یا می دوزند. در دوران های قدیم ساخت پارچه با دست یک فرآیند خسته کننده، زمان گیر و انرژی بر به حساب می آمد که شامل ساخت الیاف ، ریسندگی و بافندگی بود.
فرهنگ های مختلف شیوه های مختلف ایجاد لباس از پارچه را به وجود آورده اند. از متداول ترین این شیوه ها اندازه گیری ، برش و دوخت پارچه با دست یا با چرخ خیاطی است . در این روش اندازه و سایز هر فرد توسط خیاط اندازه گیری می شود و سپس برای او لباس مناسب دوخته می شود. به دلیل گرانی پارچه ، می توان از بقایای پارچه برای تهیه کلاه های چند تکه ، جلیقه و دامن استفاده مجدد کرد. اما در خیاطی صنعتی بقایای پارچه بیشتر است و گاهی هدر می رود و گاهی این باقی ملنده ها را به عنوان زباله به فروش می رسانند. همچنین ممکن است از آنها برای تهیه لحاف و تشک استفاده کنند.
* پوشاک و موقعیت اجتماعی
در بعضی از جوامع ، ممکن است از لباس برای نشان دادن درجه یا مقام استفاده شود . به عنوان مثال ، در روم باستان ، تنها سناتورها می توانستند لباس هایی را که با رنگ بنفش تیره رنگ شده است ، بپوشند. در چین ، قبل از تأسیس جمهوری ، فقط امپراطور می توانست زرد بپوشد.
تاریخ نمونه های بسیاری از قوانین اینگونه ارائه می کند که به موجب آن، گروه های خاص، پوشش های خاصی نیز داشتند. در جوامع مدرن امروزی، در عوض موقعیت اجتماعی با خرید کالاهای نادر یا لوکس و گران قیمت نشان داده می شود که فقط افراد دارای ثروت یا موقعیت بالا از عهده هزینه های آنها برمی آیند.
همچنین در هر جامعه پزشکان، پرستاران، مکانیکان، روحانیان و … لباس و پوشش مخصوص خود را دارند.
* لباس و پوشاک به عنوان میراث فرهنگی
لباس و پوشاک فرهنگی و قومی از شیرین ترین و پر بحث ترین موضوعات در فرهنگ هر قوم و ملتی است. انسان ها ممکن است در موارد خاص یا در نقشها یا مشاغل خاصی لباس قومی یا ملی خود را بپوشند . به عنوان مثال ، بیشتر مردان و زنان کره ای لباس های سبک غربی را برای پوشیدن روزانه به کار گرفته اند ، اما همچنان در مناسبت های خاص مانند عروسی و تعطیلات فرهنگی از لباس های سنتی خود استفاده می کنند.
همینطور مردمان چین، ژاپن، هند، عرب ، اسکاتلندی و … هرکدام لباس ملی و فرهنگی خاص خود را دارند. در ایران نیز لباس های فرهنگی و قومی فراوانی داریم مانند لباس مردم لُر و بختیاری، لباس مردم خطه شمال و گیلان، لباس مردم سیستان و بلوچستان و همچنین لباس کُردی که خود دارای روز جهانی است ( 10 مارس روز جهانی لباس کُردی)
* لباس و تمایز جنسیتی
معمولا اکثر فرهنگ ها دارای تمایز جنسیتی در لباس پوشیدن هستند. در هر فرهنگی تمایز جنسیتی لباس مناسب با چهار چوب ها، قوانین، دین و عرف آن فرهنگ است. تفاوت لباس برای هر جنس در سبک لباس ، رنگ لباس ، پارچه و انواع آنهاست.
در بیشتر جوامع، دامن ، لباس و کفش پاشنه بلند معمولاً به عنوان لباس زنانه دیده می شود ، در حالی که کراوات معمولاً به عنوان لباس مردانه دیده می شود. شلوار زمانی فقط به عنوان لباس مردانه دیده می شد ، اما امروزه هر دو جنس می توانند آن را بپوشند. لباس های مردانه غالباً کاربردی ترند (یعنی در شرایط مختلفی می توانند به خوبی عمل کنند) ، اما لباس خانم ها دارای تنوع بسیار زیادی است. پوشیدن لباسی که مردانه تصور می شود به طور کلی برای خانم ها معمول است ، در حالی که عکس این امر غیرمعمول است.
در بعضی از فرهنگ ها ، قوانین مربوط به پوشش توسط قوانین دینی آنها تنظیم می شود. اسلام زنان را ملزم به پوشیدن لباسهای باحجاب می کند. زنان معمولاً بیشتر ملزم به پوشاندن بدن خود نسبت به مردان هستند. در بعضی فرهنگ ها مردان در مراسم خاص دامن مردانه می پوشند، این لباس ها در زمان های گذشته اغلب توسط مردان به عنوان لباس عادی روزمره پوشیده می شد.
* لباس های تک جنس
گاهی لباس به گونه ای طراحی شده که برای هر دو جنس مناسب باشد. لباس های تک جنس ، مانند تی شرت ها ، اسلش ها، بعضی از برندهای اسپورت و …
اکثر سبک های لباس تک جنسیتی از لباس های مردانه شروع شده است ، اما برخی در اصل توسط زنان پوشیده می شدند.
* لباس و مُد
مد مفهومی است که از منظر زیبایی شناختی، بیانگر نوعی محبوبیت در یک زمان و مکان خاص و در یک زمینه خاص است ، به ویژه در لباس ، کفش ، دکوراسیون منزل ، لوازم جانبی ، آرایش ، مدل مو و تناسب اندام. مد همواره مورد حمایت صنعت بوده است که به طور سنتی با فصل مد و مجموعه ها گره خورده است.
اگرچه تاریخ مُد بحث خیلی طولانی را می طلبد اما پاریس در سالهای 1900 تا 1940 روند مد را برای اروپا و آمریکای شمالی تعیین کرد. اینک در قرن بیست و یکم طیف متنوعی از سبک ها در مد وجود دارد که از نظر جغرافیایی ، شرایط اقتصادی و از مدل های گران قیمت و لاکچری تا لباس های سنتی تا ارزان فروشی های محلی و مقرون به صرفه متفاوت است. طراحان در نمایشگاه های مد می توانند طرح های نو و غالباً عجیب و غریب را به نمایش بگذارند.
وظیفه اصلی پوشاک حفاظت از بدن انسان در برابر خطرات احتمالی محیط اطراف است، اما امروزه به پوشاک از منظر مد و شیک پوشی توجه زیادی می شود.
* دین و لباس
اعضای روحانیون مسیحی ، روحانیون مسلمان و روحانیون سایر ادیان، هر کدام پوشش مخصوص به خود را دارند که در هنگام مراسم مذهبی لباسهای مذهبی به تن می کنند و ممکن است در سایر مواقع نیز لباس های غیر مذهبی خاصی بپوشند . همچنین هر دین پوشش خاصی را به پیروان خود توصیه می کند.
لباس های مذهبی گاهی فقط هنگام اجرای مراسم مذهبی پوشیده می شود و گاهی ممکن است هر روز و یا چند ماه و چند هفته در سال در موقعیت های خاص مذهبی نیز استفاده شود. پاکیزگی لباس های مذهبی در برخی از ادیان مانند هندو ، سیک ، بودیسم ، اسلام و آیین جین اهمیت فوق العاده دارد.
قرآن در سوره اعراف آیه۲۶ می فرماید: ای فرزندان آدم! همانا بر شما لباسی فرو فرستاديم تا هم زشتی (برهنگی) شما را بپوشاند و هم زيوری باشد؛ و البته لباس تقوا بهتر است. آن، از نشانه‌های خداست، باشد كه آنان (پند گيرند و) متذكّر شوند.
همچنین درباره زن و شوهر ، در مورد لباس می فرماید: “… آنها برای شما لباس / پوششی هستند و شما برای آنها” (بقره، آیه 187).
لباس در زمینه های مختلفی در کتاب های مقدس ظاهر می شود. داستان آدم و حوا و پوشش خود با برگ انجیر ، همچنین داستان لباس یوسف، یهودا و تامار ، مردخای و استر . بعلاوه ، کشیشهایی که در معبد اورشلیم خدمت می کردند ، لباسهای بسیار خاصی داشتند که فقدان آنها شخص را در معرض مرگ قرار می داد.
* لباس و تجارت جهانی
اگر چه پوشیدن لباس خوب است و مزایای زیادی دارد، اما زمانی بحث لباس شیرین تر هم می شود که بتوان از آن کسب درآمد کرد. تجارت جهانی پوشاک و صنعت لباس از شاخه های بزرگ تجارت جهانی است که توانسته برای بسیاری خانواده ها درآمد مناسب و گاهی عالی را تامین کند.
صنعت نساجی 3.6 (سه ممیز شش) درصد و صنعت پوشاك 2.3 (دو ممیز سه) درصد از كل تجارت جهانی را به خود اختصاص داده اند.
تجارت پوشاك در سطح بین المللی در سالهای 2004 تا 2014 ، بیش از 167 درصد رشد داشته و از 249 میلیارد دلار در سال 2004 به بیش از 400 میلیارد دلار در سال 2014 رسیده است.
این میزان رشد در حالی است كه در طول سال های 2005 تا 2010 ركود و كاهش رشد اقتصادی در بیشتر كشورهای دنیا، باعث كاهش رشد اغلب صنایع شده بود، اما رشد صعودی صنعت پوشاك با وجود مشكلات اقتصادی در سطح جهان، همواره وجود داشته است.
مهم ترین كشورهای تولیدكننده و صادركننده پوشاك جهان در سال 2015 را چین با سهم 34.5 (سی و چهار ممیز پنج) درصد، بنگلادش با سهم 6.6 (شش ممیز شش) درصد، ویتنام با سهم 5.4 (پنج ممیز چهار) درصد و تركیه با سهم 2.6 (دو ممیز شش) درصد تشكیل می دادند.
مهم ترین كشورهای واردكننده پوشاك جهان در سال 2015 امریكا، آلمان، ژاپن، فرانسه و انگلستان بودند كه در مجموع بیش از 200 میلیارد دلار انواع پوشاك وارد كردند. 40.4 (چهل ممیز چهار) درصد از كل پوشاك وارد شده در جهان به این كشورها اختصاص دارد و آمریكا با سهم حدود 20 درصدی از كل واردات پوشاك جهان، بزرگ ترین مصرف كننده و واردكننده پوشاك جهان به شمار می رود.
حجم تجارت جهانی پوشاك در سال 2013 بیش از 425 میلیارد دلار بوده كه در همین زمان سهم ایران از این میزان صادرات حدود 64 میلیون دلار یعنی حدود 0.015 درصد بوده است.
* لباسشویی ، خشکشویی ، اتو کردن ، نگهداری و انبار کردن
بشر روشهای تخصصی زیادی را برای لباس شویی ایجاد کرده است ، از روشهای اولیه که با قرار دادن لباس بر روی سنگ و کوبیدن لباس با چوب در آب جاری ، تا آخرین ماشین های لباسشویی الکترونیکی و مجهزترین خشکشویی ها. شستشو با آب داغ و جوشاندن، تمیز کردن با مواد شیمیایی و اتو کردن همه از روش های سنتی استریل پارچه ها برای اهداف بهداشتی است.
لباس های اتو شده تمیز ، تازه و مرتب به نظر می رسند. اکثرا لباس را قبل از پوشیدن به منظور از بین بردن چین و چروک آن اتو می کنند. بیشتر لباس های رسمی و نیمه رسمی مدرن در این دسته قرار دارند (به عنوان مثال پیراهن ها و کت و شلوارها ). امروزه بسیاری از لباس ها از موادی ساخته شده اند که به راحتی چروک نمی شوند و نیازی به اتو ندارند و بدون اتو كردن حالت صاف دارند.
پس از شستن لباس ها و اتو کردن آنها ، معمولاً آنها را به آویزهای لباس می آویزند یا آنها را به منظور تازه و تمیز ماندن ، چین و چروک نشدن و همچنین فشرده سازی تا می کنند.
انواع خاصی از حشرات و لاروها از لباس و منسوجات تغذیه می کنند . برای جلوگیری از این گونه آفات ، لباس ها را می توان در کمد ها و محفظه های سر پوشیده نگهداری کرد . امروزه در بازار کیسه های پلاستیکی مهر و موم شده ای وجود دارد – در بازار ایران آن را با عنوان کیسه وکیوم می شناسند – که از آسیب های احتمالی آفات و حشرات جلوگیری کند، همچنین تاثیر بسیار زیادی در فشرده کردن لباس دارد و اینجوری لباس اصلا جاگیر نیست.
* تعمیر(مرمت) و نگهداری لباس
لباس و پوشاک هم بالاخره دچار زوال و فرسودگی می شود. فرسودگی لباس می تواند بر اثر عوامل درونی و عوامل بیرونی باشد. ترشحات احتمالی بدن انسان مثل: عرق ، سلول های مرده، ادرار و مدفوع از داخل باعث فرسودگی لباس می شود. همینطور از قسمت بیرون عواملی چون: تابش آفتاب ، رطوبت ، سایش و ذرات گرد و خاک، مواد شوینده و…باعث فرسودگی لباس می شوند. همینطور گاهی حشراتی مثل شپش می توانند در درزهای لباس پنهان شوند و لباس را از بین ببرند.
لباس های فرسوده کم کم از رده خارج می شوند و عملکرد آنها از بین می رود. تمیز کردن بعضی از گونه های چرم دشوار است با این حال جنس بیشتر لباس ها از پارچه است و بیشتر پارچه ها می توانند شسته و تعمیر (وصله گذاری) شوند. در زمان های گذشته ارزش پارچه بیشتر از نیروی کار بود و صرفه جویی در آن منطقی بود. در آن زمان ، اصلاح و تعمیر لباس یک هنر بود. یک خیاط زمانی توانا وزبردست قلمداد می شد که آنقدر ماهرانه وصله کند که پارگی عملاً نامرئی باشد. اما امروزه لباس از اقلام مصرفی محسوب می شود و تولید انبوه لباس ارزان تر از نیروی کار مورد نیاز برای تعمیر آن است. اکثر افراد به جای صرف وقت برای اصلاح و تعمیر، یک لباس جدید می خرند. البته هنوز هم ممکن است که در مصرف زیپ و دکمه ها صرفه جویی شود، بعضی خانواده ها پس از پاره شدن لباس زیپ و دکمه های آن را نگه می دارند.
* بازیافت لباس و پوشاک
لباس های غیر قابل پوشیدن را می توان برای لحاف و تشک ، تکه پارچه ، فرش ، بانداژ و بسیاری دیگر از مصارف خانگی استفاده کرد. حتی در تولید کاغذ هم می توان آن را بازیافت کرد . در جوامع غربی ، لباس های دست دوم غالباً بیرون ریخته می شوند یا به امور خیریه اهدا می شوند. لباس های دست دوم نیز اغلب در مقیاس صنعتی جمع آوری می شوند تا برای استفاده مجدد در کشورهای فقیرتر طبقه بندی و حمل شوند. در سطح جهانی ، لباس های دست دوم 4 میلیارد دلار ارزش دارند با 575 میلیون دلار صادرات پیشرو ایالات متحده. مواد مصنوعی که اساساً از پتروشیمی ها به دست می آیند ، تجدید پذیر یا قابل تجزیه نیستند.
